Index

Een bijzondere gecodeerde munt

 

Inleiding

In deze column wil ik de munt die afgebeeld staat in figuur 3 wat nader bekijken: een zeer bijzondere ‘gecodeerde antoninianus’, geslagen in 290 in het munthuis van Siscia. Voordat duidelijk wordt wat er nu zo bijzonder is aan deze munt, eerst het een en ander over deze ‘gecodeerde antoniniani’ uit Siscia.

 

In 290, tijdens de regering van de keizers Diocletianus en Maximianus, deed het munthuis van Siscia iets bijzonders: in de afsnede van de keerzijdes werd een woord geplaatst. Het woord werd in stukjes gehakt en elk van de drie ateliers (of officinae) plaatste een deel ervan op de keerzijde van de munt. Voor antoniniani van Diocletianus verscheen het woord IOBI, en voor keizer Maximianus verscheen het woord HPKOYΛI:

 

 

Officina          Keerzijde Dio            Afsnede          Keerzijde Max          Afsnede

Eerste (A)        Keizer en Jupiter          I                      Keizer en Hercules       HP

Tweede (B)     Keizer en Jupiter          O                     Keizer en Hercules       KOY

Derde (Γ)        Keizer en Jupiter          BI                    Keizer en Hercules       ΛI

 

 

In figuur 1 is de serie van ‘gecodeerde antoniniani’ voor Maximianus weergeven, met het codewoord in rood omcirkeld. In figuur 2 is de derde ‘gecodeerde antoninianus’ voor Diocletianus te zien, met het laatste deel van zijn codewoord omcirkeld.

 

Figuur 1: Drie opeenvolgende ‘gecodeerde antoniniani’ van Maximianus uit Siscia, keerzijde ‘keizer en Hercules’

 

Figuur 2: Derde ‘gecodeerde antoninianus’  van Diocletianus, keerzijde ‘keizer en Jupiter’

 

De codewoorden zijn waarschijnlijk de bijnamen van de keizers, Jovius en Herculius, in Griekse spelling (zie voor verdere informatie over codemunten de links onderaan). Deze godheden waren de schutspatronen van beide keizers en zij geloofden dat ze de aardse incarnaties van deze goden waren.

 

Een bijzondere gecodeerde munt

Dan nu de munt waar het hier om gaat, te zien in figuur 3. Toen ik hem na de aanschaf wat beter bestudeerde, kwam ik erachter dat er iets niet helemaal klopte. Aangezien in de afsnede duidelijk de letters ‘XXI Γ BI’ te lezen staan, ging ik ervan uit dat het hier de derde gecodeerde munt van Diocletianus betrof (met BI in de afsnede, zie figuur 2). Toen ik echter op de voorzijde de naam van Maximianus las, werd het duidelijk dat ik een bijzondere munt in handen had. Deze munt bestaat namelijk officieel niet: gecodeerde munten van Maximianus uit de derde officina van Siscia hebben altijd de letters ΛI, van HPKOYΛI, in de afsnede (vergelijk de meest rechtse munt uit figuur 1).

 

Figuur 3: Een bijzondere ‘gecodeerde’ munt van Maximianus

 

De eerste gedachte die opkwam was: ‘het is een hybride munt’. Een hybride munt is het gevolg van een vergissing tijdens het slaan. Per abuis wordt de voorzijdestempel van de ene keizer gecombineerd met de keerzijde van een andere. Bij deze munt is dat echter niet het geval. Als het namelijk een keerzijdestempel van Diocletianus was, dan stond er weliswaar BI in de afsnede, maar de voorstelling op de keerzijde moet dan ‘keizer met Jupiter’ zijn (zie tabel en figuur 2: Jupiter is de godheid rechts op de munt, te herkennen aan zijn scepter). De figuur op de keerzijde van de munt in figuur 3 is te identificeren als Hercules, aangezien hij zijn befaamde en karakteristieke knots bij zich heeft. De voorstelling op de munt is er dus wel degelijk één voor Maximianus, bijgenaamd Herculius.

 

Als het hier geen hybride munt betreft, wat kan de oorzaak zijn van het ontstaan van deze antoninianus? Dat valt natuurlijk niet met zekerheid te zeggen, maar het is wel leuk om erover te speculeren. Mogelijkheid 1 is een simpele graveerfout: de stempelsnijder uit officina 3 van Siscia werkte tot in de late uren door en haalde per ongeluk de letters door elkaar. Nadat hij een keerzijde voor Maximianus, met de ‘keizer en Hercules’ gegraveerd had, zette hij per ongeluk de letters BI, in plaats van ΛI, in de afsnede. Naderhand, tijdens het slaan, keken de muntmedewerkers alleen naar de figuur van Hercules, zagen de fout over het hoofd, en paarden deze incorrecte keerzijdestempel met een voorzijdestempel van Maximianus.

 

Er is echter nog een andere mogelijkheid. Daarbij moeten we uitgaan van de theorie dat in sommige munthuizen verschillende mensen bezig waren met een zelfde stempel. Die theorie, die overigens moeilijk sluitend te bewijzen valt, houdt in dat de voorstelling door de ene stempelsnijder vervaardigd werd, en de de letters van het omschrift en de afsnede door een andere. Specialisatie in het muntbedrijf dus (zie figuur 4).

 

Figuur 4: Specialisatie in het muntbedrijf?

 

 

De foutieve keerzijde van de munt kan dus ontstaan zijn doordat de tweede stempelsnijder een ‘geprefabriceerde’ stempel met een voorstelling van Maximianus met Hercules (figuur 4, links) getooid heeft het omschrift en de afsnede van Diocletianus (figuur 4, rechts). Misschien omdat hij de figuur van Maximianus (met scepter) aanzag voor Jupiter. Hoe dan ook, het resultaat is een zeer zeldzame variant binnen de serie gecodeerde antoniniani uit het munthuis van Siscia.

 

Verder lezen

Chip Scoppa’s artikel over de gecodeerde munten van Diocletianus en Maximianus:

http://forumancientcoins.com/Articles/east_meets_west.htm

Doug Smith’s pagina over deze materie:

http://dougsmith.ancients.info/code.html 

Mijn artikel over de vertaling van de codewoorden op deze site:

The translation of the codewords EQVITI, IOBI and HPKOYΛI