Een
bijzondere gecodeerde munt
In deze column wil ik de munt die afgebeeld staat in figuur 3 wat nader bekijken: een zeer bijzondere ‘gecodeerde antoninianus’, geslagen in 290 in het munthuis van Siscia. Voordat duidelijk wordt wat er nu zo bijzonder is aan deze munt, eerst het een en ander over deze ‘gecodeerde antoniniani’ uit Siscia.
In 290, tijdens de regering van
de keizers Diocletianus en Maximianus, deed het munthuis van Siscia iets
bijzonders: in de afsnede van de keerzijdes werd een woord geplaatst. Het woord
werd in stukjes gehakt en elk van de drie ateliers (of officinae) plaatste
een deel ervan op de keerzijde van de munt. Voor antoniniani van Diocletianus
verscheen het woord IOBI, en voor keizer Maximianus verscheen het woord
HPKOYΛI:
Eerste (A) Keizer en Jupiter I Keizer en Hercules HP
Tweede (B) Keizer en Jupiter O Keizer en Hercules KOY
Derde (Γ) Keizer en Jupiter BI Keizer en Hercules ΛI
In figuur 1 is de serie van
‘gecodeerde antoniniani’ voor Maximianus weergeven, met het codewoord in rood
omcirkeld. In figuur 2 is de derde ‘gecodeerde antoninianus’ voor Diocletianus
te zien, met het laatste deel van zijn codewoord omcirkeld.
De codewoorden zijn
waarschijnlijk de bijnamen van de keizers, Jovius en Herculius,
in Griekse spelling (zie voor verdere informatie over codemunten de links
onderaan). Deze godheden waren de schutspatronen van beide keizers en zij
geloofden dat ze de aardse incarnaties van deze goden waren.
Dan nu de munt waar het hier om
gaat, te zien in figuur 3. Toen ik hem na de aanschaf wat beter bestudeerde,
kwam ik erachter dat er iets niet helemaal klopte. Aangezien in de afsnede
duidelijk de letters ‘XXI Γ BI’ te lezen staan, ging ik ervan uit
dat het hier de derde gecodeerde munt van Diocletianus betrof (met BI in
de afsnede, zie figuur 2). Toen ik echter op de voorzijde de naam van
Maximianus las, werd het duidelijk dat ik een bijzondere munt in handen had.
Deze munt bestaat namelijk officieel niet: gecodeerde munten van Maximianus uit
de derde officina van Siscia hebben altijd de letters ΛI, van HPKOYΛI,
in de afsnede (vergelijk de meest rechtse munt uit figuur 1).
De eerste gedachte die opkwam was: ‘het is een hybride munt’. Een hybride munt is het gevolg van een vergissing tijdens het slaan. Per abuis wordt de voorzijdestempel van de ene keizer gecombineerd met de keerzijde van een andere. Bij deze munt is dat echter niet het geval. Als het namelijk een keerzijdestempel van Diocletianus was, dan stond er weliswaar BI in de afsnede, maar de voorstelling op de keerzijde moet dan ‘keizer met Jupiter’ zijn (zie tabel en figuur 2: Jupiter is de godheid rechts op de munt, te herkennen aan zijn scepter). De figuur op de keerzijde van de munt in figuur 3 is te identificeren als Hercules, aangezien hij zijn befaamde en karakteristieke knots bij zich heeft. De voorstelling op de munt is er dus wel degelijk één voor Maximianus, bijgenaamd Herculius.
Als het hier geen hybride munt betreft, wat kan de oorzaak zijn van het ontstaan van deze antoninianus? Dat valt natuurlijk niet met zekerheid te zeggen, maar het is wel leuk om erover te speculeren. Mogelijkheid 1 is een simpele graveerfout: de stempelsnijder uit officina 3 van Siscia werkte tot in de late uren door en haalde per ongeluk de letters door elkaar. Nadat hij een keerzijde voor Maximianus, met de ‘keizer en Hercules’ gegraveerd had, zette hij per ongeluk de letters BI, in plaats van ΛI, in de afsnede. Naderhand, tijdens het slaan, keken de muntmedewerkers alleen naar de figuur van Hercules, zagen de fout over het hoofd, en paarden deze incorrecte keerzijdestempel met een voorzijdestempel van Maximianus.
Er is echter nog een andere
mogelijkheid. Daarbij moeten we uitgaan van de theorie dat in sommige
munthuizen verschillende mensen bezig waren met een zelfde stempel. Die
theorie, die overigens moeilijk sluitend te bewijzen valt, houdt in dat de
voorstelling door de ene stempelsnijder vervaardigd werd, en de de letters van
het omschrift en de afsnede door een andere. Specialisatie in het muntbedrijf
dus (zie figuur 4).
De foutieve keerzijde van de munt kan dus ontstaan zijn doordat de tweede stempelsnijder een ‘geprefabriceerde’ stempel met een voorstelling van Maximianus met Hercules (figuur 4, links) getooid heeft het omschrift en de afsnede van Diocletianus (figuur 4, rechts). Misschien omdat hij de figuur van Maximianus (met scepter) aanzag voor Jupiter. Hoe dan ook, het resultaat is een zeer zeldzame variant binnen de serie gecodeerde antoniniani uit het munthuis van Siscia.
Verder lezen
Chip Scoppa’s artikel over de gecodeerde munten van Diocletianus en Maximianus:
http://forumancientcoins.com/Articles/east_meets_west.htm
Doug Smith’s pagina over deze materie:
http://dougsmith.ancients.info/code.html
Mijn artikel over de vertaling van de codewoorden op deze site:
The
translation of the codewords EQVITI, IOBI and HPKOYΛI