Virtus en Mars
Mars, de Romeinse oorlogsgod, en
Virtus, de personificatie van moed, zijn beiden te vinden op Romeinse munten.
Vaak zien ze er ook (bijna) hetzelfde uit. Ze zijn beiden militair uitgedost,
wat veel moeilijkheden met determinaties tot gevolg heeft. In dit korte artikel
zal ik wat dieper ingaan op die problemen.
Virtus wordt vaak vertaald met
het Nederlandse woord ‘moed’, maar het woord heeft nog tal van connotaties:
‘deugd’, ‘voortreffelijkheid’, ‘mannelijkheid’ en ‘dapperheid’. Het woord
virtus duidt, wat de Romeinen betreft, op de meest ‘mannelijke’ eigenschappen.
Het is niet toevallig dat ‘virtus’ verwant is met het woord ‘vir’, dat ‘man’
betekent.
Op munten wordt Virtus afgebeeld
met militaire attributen: gehelmd, met speer en schild of met kort zwaard. Nu
wil het geval dat ook de oorlogsgod Mars veelal deze attributen bij zich heeft.
Ook hij wordt vaak gehelmd en met schild en speer voorgesteld. Hoe kunnen ze
dan uit elkaar gehouden worden? Een simpel antwoord lijkt te zijn: kijken naar
het omschrift. En inderdaad, Virtus wordt vaak vergezeld van het omschrift
VIRTVS AVGVSTI (‘de moed van de keizer’). Maar toch brengt het omschrift geen
uitsluitsel, omdat virtus ook een Romeins woord is; het omschrift VIRTVS
kan daarom met uiteenlopende voorstellingen gepaard kan gaan die ‘moed’
symboliseren. Zo kan Hercules afgebeeld worden om de ‘moed van de keizer’ te
symboliseren, maar ook Mars of een voorstelling van de keizer te paard in
gevecht met een vijand (zie figuur 1).
Figuur 1: De keizer spietst een vijand aan zijn speer. Deze voorstelling symboliseert de ‘virtus van keizer Probus’ (VIRTVS PROBI AVGusti)
Toch is er een succesvolle
manier om Virtus en Mars uit elkaar te houden. Dat heeft te maken met
grammatica. De Romeinen hadden voor hun personificaties een heel simpele regel:
die hebben altijd het geslacht van het Latijnse woord dat ze verpersoonlijken.
Paradoxaal genoeg is Virtus, de figuur die staat voor de meest mannelijke
eigenschappen, daarom vrouwelijk, simpelweg omdat in het Latijn het woord voor
moed, virtus, het vrouwelijk geslacht heeft.
In voorstellingen van Virtus
wordt die vrouwelijkheid verbeeld door één klein detail. En dat detail is de
enige manier om op grond van een enkele afbeelding uit te maken of we met
Virtus of Mars van doen hebben. Virtus heeft haar rechterborst ontbloot, en
daarom zijn de draperieën van haar gewaad over haar linkerschouder geslagen.
Figuur 2: Virtus op een keerzijde van een dupondius van
Trajanus. Virtus’ ontblote rechterborst is goed zichtbaar, evenals de
draperieën over haar linkerschouder. Zij is verder gehelmd, heeft Victoria in
de r.hand, een speer in de l.hand en zit bij oorlogsbuit in de vorm van
schilden, een helm en een kuras. (Lanz, auk. 125, lot 729)
De oorlogsgod Mars wordt soms
ook afgebeeld met gedrapeerde kledij, maar hij draagt over het algemeen ook een
kuras en heeft zijn mantel gedrapeerd over beide schouders (zie figuur 3
links). Soms wordt hij ook afgebeeld in alle goddelijke naaktheid. Overigens
weten we in dat geval zeker dat Mars bedoeld is. De Romeinen beeldden godinnen
namelijk nooit naakt af op munten (Een naakte Venus is altijd kuis met de rug
naar de kijker gewend – geen ‘full frontal nudity’ op Romeinse muntslag).
Figuur 3: Alhoewel het omschrift duidelijk maakt dat
de figuur de ‘virtus van de keizer’ illustreert (VIRTVS AVGusti), hebben we
hier te maken met Mars. De ontblote rechterborst van Virtus is duidelijk
afwezig (Lanz, auk. 125, lot 1007). Daarnaast een antoninianus van Gallienus
met hetzelfde omschrift VIRTVS AVG, maar met Virtus (van Ed Flinn’s website).
Maar ook met deze overwegingen
in het achterhoofd blijven er problemen met determinatie bestaan. Het
onderscheid tussen Mars en Virtus is dermate klein – de ontblote rechterborst –
dat die eigenlijk alleen op goed gesneden munten van goede kwaliteit te zien
is. Vooral als er twee varianten zijn – zowel Virtus als Mars met het omschrift
VIRTVS AVG – zoals bijvoorbeeld van keizer Gallienus (zie figuur 3), is het met
sleetse munten vaak niet met zekerheid te zeggen welke figuur afgebeeld staat.
Als de ontblote borst of de diagonale draperieën van Virtus weggesleten zijn,
blijven zowel Virtus als Mars een optie. In die gevallen kan een naslagwerk
uitkomst bieden. Als er van de bewuste keizer wel een Virtus, maar geen Mars –
of andersom – te vinden is, kan er in ieder geval een naam aan de figuur
gekoppeld worden.
Ten slotte: het reliëf dat te
zien is in figuur 4 maakt eens te meer duidelijk hoe de Romeinen zich Virtus en
Mars voorstelden. Het is een deel van de Cancellaria reliëfs, uit de tijd van
keizer Domitianus, te zien in het Vaticaans museum.
Figuur 4: Deel van Cancellaria-reliëf. De meest rechtse figuur is Virtus. Links is Mars te zien met kuras, schild en helm.
De onderstaande link leidt
overigens tot een internetpagina over Virtus: