Priesterattributen

 

Figuur 1: Antoninianus van Carinus als caesar (geslagen 282/83) met op de keerzijde priesterattributen

 

De keerzijde van de munt van Carinus uit figuur 1 heeft een voorstelling van een aantal objecten die over het algemeen aangeduid worden als ‘priesterattributen’, ‘offerattributen’ of, in Engelse beschrijvingen, ‘priestly implements’. Niet vaak worden in determinaties de objecten afzonderlijk genoemd. In het onderstaande zal ik proberen iets te vertellen over deze objecten, aangezien ze op veel Romeinse munten te vinden zijn. Achtereenvolgens komen ter sprake: lituus, offermes, bijl patera, kan, simpulum, aspergillum en apex. Daarna probeer ik tot besluit nog iets te zeggen over de reden waarom deze objecten op munten werden afgebeeld.

 

Lituus

Het meest linkse object op de munt van Carinus uit figuur 1 is een zogenaamde lituus. Tegenwoordig zal die waarschijnlijk herkend worden als de staf van Sinterklaas. In de Romeinse tijd werd deze staf echter gedragen door de augur. De augures vormden één van de priestercolleges van het oude Rome. Zij hielden zich vooral bezig met voortekenen. Voorafgaand aan bijvoorbeeld een veldslag namen de augures de voortekenen waar om te zien of het verstandig was de strijd aan te gaan of nog even te wachten. Dit deden ze vooral met het waarnemen van de vlucht van vogels. Het gebied waarin ze de vogels observeerden, werd afgebakend met de lituus.

 

Figuur 2: Denarius van Marcus Antonius, geslagen in 38 v.C. De voorzijde heeft een voorstelling van Marcus Antonius als augur. Hij draagt de trabea (een soort toga) en houdt een lituus in de hand (Foto CNG, Triton VI, lot 794).

 

Mes

Zoals zoveel beschavingen uit de oudheid, kende ook de Romeinse religie dierenoffers. Daarom wordt er in voorstellingen van priesterattributen ook vaak een offermes afgebeeld. Op de bovenstaande munt van Carinus is dat het tweede object van links (vergelijk ook figuur 8). Een mes werd gebruikt voor het doden van kleinere offerdieren. Voor het doden van grotere dieren, zoals stieren, werd een bijl gebruikt. Naderhand werd het offermes natuurlijk wel ter hand genomen om het offerdier aan stukken te snijden: anders zou de haruspex, de priester die de voortekenen schouwt met behulp van de ingewanden van offerdieren, zijn werk niet kunnen doen.

 

Patera

De kleine cirkel naast het mes is een patera of offerschaal. Dit object, door de Grieken phiale genoemd, was een ondiepe kom zonder handvatten. Een patera werd op verschillende manieren gebruikt tijdens offerrituelen. Zo werd er vanaf een offerschaal graan, zout of een vloeistof op een brandend altaar of op het offerdier verspreid. Er worden talloze goden, godinnen en personificaties afgebeeld met een patera. Dat wil zeggen dat deze figuren het waardig zijn offers te ontvangen.

 

 

Figuur 3: Denarius van Galba, met op de keerzijde een voorstelling van Salus die met een patera offert boven een brandend altaar (Foto: CNG, Triton IX, lot 1408).

 

Kan

In een kan (in Engelse beschrijvingen ‘jug’ of ‘pitcher’) genoemd, werd vloeistof (water, wijn of honing) bewaard die tijdens een offerceremonie gebruikt werd. Door de functionele overeenkomst worden patera en kan daarom soms ook getweeën afgebeeld (net als bijl en offermes).

 

Simpulum

Het object naast de kan (zie nogmaals figuur 1) is een zogenaamde simpulum of simpuvium. Dit object, een soort van soeplepel, werd door diverse priesters of pontifices tijdens hun rituelen gebruikt. Met een simpulum werd bijvoorbeeld de wijn die als plengoffer bedoeld was, vanuit het mengvat in een patera geschept.

 

Figuur 4: Sestertius van Lucilla, geslagen in 161/2, met op de keerzijde een voorstelling van de godin Vesta met in haar rechterhand een simpulum (Foto: CNG, Mail Bid Sale 69, lot 1424).

 

Aspergillum

Het meest rechtse object op de munt van Carinus in figuur 1 wordt in beschrijvingen aspergillum genoemd. Dit mag dan een mooi Latijns woord zijn, maar we weten niet of de Romeinen dit object ook zo noemden. Het woord is afkomstig uit de kerk, waar het object dat gebruikt wordt om heilig water rond te spatten zo genoemd wordt. Het priesterattribuut op Romeinse munten werd voor soortgelijke doeleinden gebruikt en daarom is deze term gekozen door numismaten. Een goed Nederlands woord voor de apergillum is sprenkelaar.

 

Figuur 5: Denarius van de Romeinse republiek (geslagen 81 v.C.) met op de keerzijde een priester die met een aspergillum een nietsvermoedende stier besprenkeld met een vloeistof, alvorens het dier geofferd wordt (Foto: CNG Mail Bid Sale 61, lot 1374)

 

Apex

Voor de volledigheid, ten slotte, nog een priesterattribuut die niet op de munt Carinus staat afgebeeld, maar soms wel voorkomt op andere Romeinse munten: de apex. Oorspronkelijk werd met dit woord de olijftwijg bedoeld die de muts van een flamen, een Romeinse priester, sierde. Later werd de hele priestermuts apex genoemd. Op de beroemde denarius van Julius Caesar ‘met de olifant’ staan op de andere zijde priesterattributen afgebeeld, met aan de rechterzijde een apex, oftewel het hoofddeksel van de flamen (in het bijzonder de flamen Dialis).

 

Figuur 6: Denarius van Julius Caesar (geslagen 49/8 v.C.), met op de keerzijde v.l.n.r. simpulum, aspergillum, bijl (met erbovenop een wolfskop) en apex (Foto: CNG, Triton IX, lot 1317)

 

Besluit – Waarom werden deze attributen afgebeeld?

 

Nu blijft er alleen nog de vraag: ‘Waarom lieten Romeinse heersers deze attributen op hun munten zetten?’ Als besluit van dit artikel zal ik proberen daar een antwoord op te geven.

 

Symbool van priesterschap

Religie en politiek was erg verweven in het Romeinse rijk. Het bekleden van een priesterambt was een gebruikelijk onderdeel van een politieke carrière. Romeinse heersers voelden altijd de noodzaak hun bevoegdheden te vermelden op hun muntslag. Daarom vinden we naast politieke functies als consul en imperator ook religieuze ambten als augur en pontifex op munten. En in de keizertijd is, mits de keizer dat ambt bekleedde natuurlijk, pontifex maximus (‘hogepriester’) een vast onderdeel van ’s keizers titulatuur op munten. 

 

Sommige van de attributen die hierboven besproken zijn, kunnen ook afzonderlijk symbool staan voor een priestercollege. De munt van Marcus Antonius, waarop hij met de lituus afgebeeld staat, propageert bijvoorbeeld dat hij lid is van het college van de augures. En zoals de lituus dit bewuste college symboliseert, staan andere attributen voor andere priesterlijke colleges van Rome. Dat blijkt heel mooi uit een munt die keizer Claudius voor de jonge troonopvolger Nero liet slaan:

 

Figuur 7: Aureus van Nero (geslagen 50-54) met op de keerzijde priesterlijke symbolen (CNG, Mail Bid Sale 63, lot 1239)

 

De gelegenheid voor deze emissie blijkt uit het eerste gedeelte van het keerzijdeomschrift: SACERDos COOPTatus IN OMNia CONLegia, oftewel: de jonge Nero is ‘toegelaten tot alle priestercolleges’. Dit feit wordt aanschouwelijk gemaakt door de attributen die afgebeeld staan. Deze symboliseren namelijk de vier belangrijkste priestercolleges van het oude Rome:

 

• De simpulum (linksboven) staat voor het college van de pontifices, onder leiding van de pontifex maximus. 
• De lituus (rechtsboven) staat voor het college van de augures, die belast waren met het waarnemen van de voortekenen.
• De patera (rechtsonder) staat voor het college van de septemviri epulones die heilige maaltijden aanrichtten.
• De driepoot (linksonder) staat voor de quindecimviri sacris faciundis, de ‘vijftien mannen belast met het uitvoeren van heilige ceremoniën’.

 

Een keerzijde voor caesares

Het keerzijdetype  ‘priesterattributen’ komt in de keizertijd vooral voor op munten van caesares, oftewel troonopvolgers. Dat illustreert de bovenstaande aureus van Nero, de munt van Carinus uit figuur 1 en de onderstaande denarius van Marcus Aurelius als caesar. Bijna elke caesar die er bestaan heeft, heeft munten van dit type. De reden hiervoor is voor de hand liggend. Caesares, meestal ‘het zoontje van de keizer’, waren over het algemeen jong en moesten daarom nog beginnen aan hun politieke loopbaan. En een lidmaatschap van één of meer priestercolleges was vanouds een comfortabel begin van de ambtelijke carrière.  

 

Figuur 8: Denarius van Marcus Aurelius (geslagen 140-144) met op de keerzijde v.l.n.r. offermes, aspergillum, kan, lituus en simpulum (Foto: Gemini LLC, auction II, lot 462).

 

Politieke propaganda – de zegen van boven

Veel Romeinse heersers hielden ervan om al hun bevoegdheden zo opzichtig mogelijk te etaleren. Daarom vinden we priesterambten vermeld op munten, of symbolen van het priesterschap van de heerser. Maar het slaan van munten met dit keerzijdetype gaat verder dan dat. De onderliggende boodschap wordt duidelijk uit het keerzijdeomschrift dat dit type meestal begeleidt (zie figuur 1 en 8): PIETAS AVGG. Het gaat dus ten diepste om het overbrengen van de boodschap dat de keizer, of de troonopvolger, over pietas beschikt. De priesterattributen worden namelijk keer op keer vergezeld van omschriften die spreken van de ‘pietas van de keizer(lijke familie)’ of de ‘pietas van de caesar’.

 

Pietas was een van de belangrijkste Romeinse deugden. Het hield vroomheid in ten opzichte van de goden, plichtsgetrouwheid ten opzichte van de staat en respect ten opzichte van anderen, in het bijzonder de ouders. Door de pietas van de keizerlijke familie is dus een goed bestuur van het Rijk gewaarborgd. Zij zijn plichtsgetrouw in hun bestuurlijke functies en zorgen voor de zegen van de godenwereld, omdat ze trouw en op de goede manier de offers brengen. En dat is het natuurlijk waard om gezegd te worden.